کليات روش تحقيق - مبتکران جوان پویا

در طول سالیان و از ابتدای حیات بشر ، انسان همیشه با تحقیق سروکار داشته است . آنچه در اینجا اهمیت دارد آنکه تحقیقی می تواند راهگشا باشد که بر اساس اصول و موازین علمی صورت پذیرد.

تحقیق در لغت به معنای درست و راست گردانیدن،پیدا کردن ، افتن ياجستجوی حقیقت آورده شده است. تعاریف به عمل آمده از تحقیق و پژوهش فراوانند. تحقیق به روش علمی را مجموعه مقررات و قواعدی دانسته اند که چگونگی جستجو برای افتن حقایق مربوط به پک موضوع را نشان م دهد.در جايی دیگر آن را حقیقت پژوهی ناميده اند و گروهی از دانشمندان اینگونه تحقیق را عملی منظم که در نتیجه آن پاسخ هائی برای سوالات مندرج در موضوع تحقیق بدست خواهد آمد تعریف کرده اند.

درهرصورت مشخص است که وجه اشتراک در همه این تعاریف جستجوی حقیقت است و حقیقت پک پدیده ذهنی است که با واقعیت ( یعنی وجود عینی ) مطابقت دارد.( هرچند ممکن است این امر در علوم تجربی صحیح باشد لیکن در علوم نظری چنین نیست) به هرحال مانيز در روش تحقیقی که بحث خواهیم کرد بدنبال افتن حقیقت خواهیم بود. به صورت خلاصه منظور ما از روش علمی تحقیق، مجموعه قواعد و رويه ای است که محقق برای جمع آموری حقایق و واقعیت ها دنبال می کند تا سپس آنها را تفسیر ، تبین و اثبات نماید.

جان ديوئی معتقد است: ” اولين مرحله تحقيق احساس وجود يک مشکل است؛ به اين معنی که پژوهشگر در کار خويش با مانع يا مشکلی روبرو گرديده است که در حل آن ابهام يا ترديد دارد و نمی تواند در مقابل آن ساکت بماند.” بنابراين اين نقطه آغازين در انجام هرگونه پژوهش يا تحقيقی بسيار مهم است و نقش آموزش افراد برای مسئله يابی که در برخی نظام های آموزش و پرورش برآن بسيار تاکيد می شود نيز از همين امر نشات می گيرد. هرچه ضرورت پرسش در هنگام تدريس برای فراگير بيشتر مطرح شود و از او خواسته شود تا ذهن خود را برای طرح سوالات بيشتر فعال سازد می توان انتظار داشت که در آينده نياز به تحقيق و پيشرفت در او ارتقا يابد

اولين مرحله از تقسيم بندی تحقيق را می توان منوط به هدف از انجام تحقيق دانست.بدين صورت که آيا هدف از انجام تحقيق علائق علمی محقق است يا احتياجان عملی . بدين شکل که محقق برای موشکافی در تجربيات خود و ديگران ، کنجکاوی های علمی ويا الهامات وفرضيات علمی محض بنبال اجرای تحقيق است و يا اينکه هدف کسب اطلاعاتی است که بتواند مشکل يا مسئله فوری را حل نموده ويا زمينه را برای تصميمم گيری در مورد يک موضوع يا مسئله خاص فراهم نمايد. چنانچه هدف اول مد نظر باشد با تحقيق بنيادی يا Basic Research روبرو هستيم که در تعريف آن گفته ميشود: ” تحقيقی است که برای گسترش و بسط دانش يا علوم پايه در يک نظام و بخاطر فهم آن طرحريزی می شود.ممکن است همه يا بخشی از اين دانش در آينده کاربد داشته باظد ولی معمولا خود محقق در کاربرد نقشی ندارد.” اکا چنانچه تحقيق برای هدف دوم انجام شود آنرا تحقيق کاربردی يا Applied Research می نامند و در تعريف آن گفته می شود: ” اين نوع تحقيق برروی يافتن راه خل مسائل فوری با ماهيت عملی متمرکز می شود و بنابراين اين تحقيقات جنبه عملی داشته و معمولاخود محققين درکاربرد نتايج دخيل می باشند.” بديهی است تقسيم بندی های متعدد ديگری برای روش های تحقيق وجو دارد که در ادامه مباحث مورد بررسی و بحث قرار خواهد گرفت.

آنچه در اين مقدمه اهميت دارد آنکه تخقيق از ديرباز با آدمی همراه بوده است و در طول تاريخ به شيوه ها و روش های مختلفی آنرا انجام داده است . چنانچه انسان با تحقيق آشنا نمی شد و و اقدام به انجام آن نمی کرد آيا دانش و علم انسان تا بدين پايه امروزی بود ، مسلما پاسخ منفی است ( من هميشه در کلاسهای خود برای دانشجويان اين جمله را ياد آوری می کنم که چنانچه دانشجو به اندازه استادش بداند هيچگاه نبايد توقع پيشرفت علم را داشته باشيم و اين واقعيتی است که نگاه به تاريخ علم و پيشينيان آنرا برای ما بيشتر مشخص خواهد نمود) بنابراين تحقيق هم از ديدگاه فردی و هم از ديدگاه اجتماعی يک ضرورت است و انسانی که جستجو و تحقيق را در زندگی خود نداشته باشد ، تصوری از رشد و تکامل هم برای او نمی توان داشت.علاوه براين ضرورت انجام تحقيق از ديگاه علمی نيز انکار ناپذير است چه “تحقيق را مايه حيات علم دانسته اند” و بدون انجام تحقيق علم همچون آبی که در حائی ماند باشد دچار گنديدگی و تبديل شدن به لجنزار خواهد شد.

تعيين موضوع تحقيق همان گونه که گفتيم آغاز يک تحقيق با احساس وجود يک مشکل همراه است. در اين مرحله آن احساس بايد به صورت يک ” پرسش ” در آيد و بيان شود. بديهی است اين پرسش همانگونه که در مثال قسمت قبل گفته شد از مسائل روزمره تا مباحث و فرضيات پيچيده علمی را دربرگيرد. مهم آنست که به شيوه ای علمی و صحيح بيان شود. با در نظر گرفتن دو تقسيم بندی مهم در زمينه علایق علمی و احتياج عملی شما ممکن است تحقيقی بنيادی يا کاربردی را در نظر بگيريد. برای افراد متخصص معمولا کار انتخاب موضوع برای تحقيق با مشکل کمتری نسبت به سا يرين انجام می گيرد بويژه دانشجويان که اغلب با وسواس وکل نگری بيشتری به انتخاب موضوع می پردازند. مهمترين منابع برای انتخاب موضوع تحقيق به شرح زير می تواند باشد: استفاده از تجارب : شما به عنوان دانشجوئی که در مراحل پايانی تحصيل خود هستيد ودر طول دوران تحصيل با مسئل و مشکلات مختلفی برخورد داشته ايد که هرکدام آنها می تواند موضوعی مناسب برای تحقيق باشد. بويژه افرادی که در حيطه توانبخشی به تحصيل ياکار مشغول هستند از تجربيات و مسائل يش آمده درهنگام کار با بيماران و معلولان موضوعات بديع و تازه ای برای تحقيق سراغ دارند که می تواند برای انجام مطالعه و تحقيق در نظر گرفته شود. استنتاج از نظريه ها و فرضيه ها: در زمينه کار تخصصی شما نظريات و فرضيه های گوناگونی وجود دارد. محقق می تواند با مطالعه دقيق آنها و با ابداع فرضيه جديد به يک مطالعه تازه اقدام نمايد. استفاده از متون درسی و مجلات تخصصی: سراسر کتب درسی آکنده از مطالب ارزندهای در مورد موضوعات خاص علمی است.بيان تئوری ها و نظريات علمی درکتب درسی و مرجع نيز می تواند زمينه مناسبی برای يافتن موضوع تحقيق باشد. همينطور مجلات علمی و تخصصی در رشته های مختلف علمی تماما” به ارائه گزارش تحقيقات انجام شده می پردازند که خصلت تکرار پذيری تحقيق خود زمينه را برای انتخاب موضوعاتی برای انجام تحقيق فراهم خواهد نمود. دولت ها ، دانشگاه ها وموسساه پژوهشی خصوصی : در بسياری از موارد وزارتخانه ها ، سازمانها و نهادهای مختلف دولتی اقدام به ارائه فهرستی از عناوين پژوهشی مورد نياز خود می کنند که با توجه به تخصص خود می توانيد به انتخاب موضوع بپردازيد. در دانشگاهها نيز اغلب گروه های آموزشی فهرست عناوين مناسب برای تحقيق در آن گروه را تهيه و در اختيار دانشجويان قرار مي دهند . بتازگی در ايران و از سال های قبل در ممالک پيشرفته موسسات خصوصی پژوهشی وجود دارند که انان نيز همه ساله فهرستی از عناوين تحقيقاتی خود را منتشر می کنند که برای انتخاب موضوع و انجام تحقيق مورد استفاده قرار ميگرد. نکته حائز اهميت آنکه اين گونه موسسات ونيز موسسات دولتی در صورت تائيد طرح پژوهشی شما برای انجام تحقيق معمولا سهمی از هزينه هارا برعهده خواهند گرفت. مهمترين شرايط برای انتخاب موضوع به شرح زير مورد ملاحظه قرارمی گيرد: قابليت اجرا: سه شرط نيروی انسانی ماهر ، منابع مالی مناسب و کافی و امکانات مناسب برای انجام هر تحقيقی ضروری است. تازگی و عدم دوباره کاری: تنها در سه وضعيت زير می توان به انجام تحقيق روی موضوعی که قبلا روی آن کار شده است اقدام کرد. در شرايط زمانی متفاوت در شرايط جغرافيائی مختلف درصورت عدم دستيابی به نتايج کافی تناسب با زمان : تحقيق از نظر زمانی بايد در محدوده ای مناسب صورت پذيرد تا در زمان تعيين شده دستيابی به داده ها و کسب نتايج با مشکلی مواجه نشود. مناسب بودن : دقت کنيد و به دوسوال پاسخ دهيد: وسعت مسئله مورد نظر چقدر است؟ و شدت مسئله به چه ميزان می باشد؟ باصرفه بودن : آيا بلحاظ مفهوم هزينه-اثربخشی تحقيق و انجام هزينه در مورد آن اثربخشی کافی خواهد داشت؟ ملاحظات اخلاقی : از جمله مهمترين شرايط برای انتخاب موضوع عدم تضاد و مواجهه آن با ملاحظات اخلاقی است. اصولا رفتن به دنبال موضوعاتی که انجام آن با مشکلات و مسائل اخلاقی زياد مواجه باشد توصيه نمی گردد. در حيطه توانبخشی بواسطه کار با موضوعات انسانی رعايت اين امر بشدت مطرح است. علاقمندی و دانش محقق : نياز به توضيح نيست که اين هردو برای انجام هر تحقيقی ضروری است و عاملی برای بالارفتن سرعت و کيفيت تخقيق می باشد. در هنگام نوشتن عنوان بايدخصوصياتی که برای يک عنوان خوب برشمرده می شونددر نظر گرفت . اين موارد عبارتند از: از کلمات کوتاه ، رسا ودر حد امکان از يک زبان استفاده شود عبارت گويا باشد و گيج کننده نباشد.ازاختصارات که ممکن است مخفف عبارات مختلفی باشند پرهيز شود. در تحقيقات توصيفی بيان مکان و زمان تحقيق در عنوان ضرورت دارد. در عنوان دقيقا” آنچه محقق بدنبال تعيين آن است بيان شود. سعی شود دامنه تحقيق محدود در نظر گرفته شود. عنوان را غير سوالی مطرح نمائيد. از کلمات مناسب ومطلوب استفاده شود.

بيان مساله تحقيق بدنبال پيدا کردن مساله و تدوين پرسش تحقيق لازم است تا به شکلی جزيي تر در مورد مساله وخصوصيات آن و مشکلات ناشی از وجود آن در جامعه اظهار نظر کرد. اين بيانات بايد براساس دانستنی های موجود در منابع علمی نسبت به مساله شکل داده شود.هرچه استناد ها به منابع در اين قسمت بيشتر صورت پذيرد ، پذيرش سهل تر برای تحقيق را نزد تصميم گيرندگان به دنبال خواهد داشت. توصيه می شود تا قبل از نوشتن اين قسمت ، اقدام به تجزيه و تحليۀ مساله کرد. با اين کار نسبت به متغيرهای تاثير گذار بر آن به خوبی آشنا شده و از آنها به هنگام نوشتن می توان استفاده نمود. برای اين کار می توان یکي از روش های موجود را بکاربست. متداولترين روش ها برای تجزيه و تحليل مساله عبارتند از: شبكه عليت نمودار استخوان ماهي نمودارشش كلمه اي( که؟ ،کي؟ ،کجا؟ ، چگونه؟ ،چه؟ ،چرا؟) برای بيان مساله تحقيق بايد به نكات زير توجه نمود و سعی کرد تا به شيوه ای مناسب موارد زير در متن آورده شود: اطلاعات زمينه اي در مورد موضوع مورد مطالعه توصيف دقيق مسأله نحوه بروز يا وقوع وسعت و شدت مساله و عوارض ناشی از آن در جامعه عوامل دخيل در بروز مسأله نحوه برخورد فعلي با مساله آنچه درمورد راه حل مساله می انديشيد فوايد پژوهش و نتايجي که از حل مشكل انتظار مي رود

اهداف تحقيق بدنبال نوشتن قسمت بیان مسئله تحقیق لازم است تا اهداف تحقیق را برشماریم. ابتدا باید به این سوال پاسخ دهیم که هدف چیست؟ به تعبیر دیگر باید مشخص نمائیم که انتظار داریم از اين مطالعه به چه نتایجی دست پیدا کنیم. درتعریف هدف گفته اند: ” هدف نقطه ای است که محقق قصد رسیدن بدان را دارد تا در آنجا به داوری بپردازد”. از سوی دیگر ” مقصود و منظور نهایی از تحقیق را نیز هدف دانسته اند.”چنانچه اهداف یک تحقیق بخوبی نوشته شود محقق در می یابد که نیاز به چه نوع اطلاعاتی دارد و از چه راههایی باید به جستجوی آنها بپردازد و این خود راه گشای نحوه انجام تحقیق نیز خواهد بود. در تقسيم بندی اهداف تحقیق معمولا” بدینگونه عمل می شود: اول” هدف کلی” که منظور همان موضوع تحقیق است که قصد مشخص نمودن آنرا داریم و به عبارتی آنچه در پایان مطالعه قصد رسیدن بدان را داریم ” هدف کلی” معمولا در یک جمله قابل فهم صریح و رسا و مختصر بیان می شود که برای خواننده گویا و قابل فهم است.(مثال1 ) در گونه دوم” اهداف جزئی یا اختصاصی” تحقیق بیان می شود. این اهداف از تفسیم یا شکستن ” هدف کلی” به اجزای کوچکتر بدست می آیند. اهداف جزئی راه رسیدن به ” هدف کلی” را قدم به قدم مشخص می نماید. تنظیم اهداف چنانچه به خوبی صورت بپذیرد بر متمرکز ساختن مطالعه به جنبه های اساسی آن وجلوگیری کردن از جمع آوری اطلاعاتی که به آنها نیاز وجود ندارد، تاکید می کند. چرا نوشتن اهداف مهم است و چه خصوصياتی بايد داشته باشند:تنظیم اهداف برای یک مطالعه تحقیقی باید بر اساس ملاکهای مشخص صورت پذیرد که مهمترین آنها عبارتند از: اهداف قابل حصول باشند. بدین شکل که مقصود و منظور محقق را بطور کامل برساند و توانایی سنجش موضوع را داشته باشد. اهداف صریح و روشن بیان شوند. هیچگونه ابهامی در هدف قابل قبول نیست باید مشخص شود که دقیقا چه چیزی باید اندازه گیری شود. اهداف باید قابل اندازه گیری باشند. تحقیق به روش علمی بر پایه اندازه گیری استواراست و بیان اهداف درقالب های قابل اندازه گیری کار مطاله را ساده تر می سازد. توصیه می شود به هنگام تنظیم اهداف ویژه از الگوی زیر استفاده نمائید: هدف یا هدف هایی رابرای تعیین نمودن ارزش کمی موضوع انتخاب کرده و بنویسید. هدف یا هدف هایی را برای روشنگری در مورد موضوع انتخاب کرده و بنویسید. هدف یا هدف هایی را برای تعیین علل احتمالی موضوع بنویسید. در مطالعات کاربردی پیشنهاد می شود که یک هدف کاربردی در زمینه نحوه بکارگیری نتایج بنویسید نحوه بیان اهداف موضوعی مهم در نوشتن طرح تحقیق است.اصول زیر می تواند بعنوان راهنما مورد استفاده قرار گیرند: اهداف رابا استفاده از افعال عملی که برای اندازه گیری و سنجش مناسب هستند بیان نمائيد. (افعال مناسب مانند: تعیین کردن،مشخص نمودن ، مقایسه کردن و افعال نامناسب مانند: درک کردن ، فهمیدن ، اعتقاد داشتن و… ) اهداف واقع بینانه بیان شوند که تحت شرایط کاری بتوان به آنها دست یافت. اهداف دقیقا از آنچه مطالعه برای آن انجام می شود به صورت منطقی پیروی می کند. اهداف به زبانی علمی، روشن ، صریح ودقیقا آنچه تصمیم به انجام آن داریم مشخص شود.

فرضيه یا سوالات مهم در اين قسمت توضیحاتی پیرامون ضرورت داشتن فرضيه و ویژگی های آن و نیز نحوه ارائه سوالات مهم در تحقیق ارائه می گردد . قدرت تصور در انسان يکی از ويژگيهای مهم می باشد اين قدرت به فرد امکان می دهد تا در مورد موضوعات مختلف بيانديشد، حدس بزند، تصوير ذهنی ايجاد کند و راه حل های مختلف پيشنهاد کند. در تحقيق به روش علمی که حول محور يک مسئله يا مشکل صورت می پذيرد، از اين قدرت تصور و حدس ذهنی برای تدوين يک يا چند فرضيه برای نتيجه تحقيق استفاده می شود. از اين رو می توان فرضيه تحقيق را يک حدس علمی يا پيش داوری دانست که بوسيله ی جمع آوری حقايقی که منجر به قبولی يا رد آن فرضيه می شود مورد آزمايش قرار می گيرد. به عبارت دیگر فرضيه را راه حل پيشنهادی محقق برای مسئله تحقيق و يا نتيجه تحقيق دانسته اند. گاهی اوقات از يک فرمول برای بيان فرضيه استفاده می شود، بدين شکل که:” اگر چنين و چنان رخ دهد چنين و چنان خواهد شد” . اين تعبير ساده و روان به محقق امکان می دهد تا بتواند در جريان تدوين مسئله تحقيق خود، فرضيه ای مناسب که به طور قطعی با کل پژوهش او در ارتباط خواهد بود، بيان نمايد. نکته با اهميت در اینجا آن است که محقق بايد دقت نمايد که در جريان انجام تحقيق ، او صرفا” قصد آزمايش فرضيه را دارد نه اثبات آن ، البته چنانچه در پايان تحقيق ،نتايج ، حاکی از اثبات فرضيه او بود می تواند آن موضوع به شکل يک بحث علمی مورد عنايت قرار دهد. در هنگام بيان فرضيه محقق به بررسی روابط بين متغيرها می پردازد. به طور متداول اين بيان به سه شکل صورت خواهد گرفت: بررسی رابطه علت و معلولی بين دو يا چند متغير بررسی همبستگی و شدت آن بين دو يا چند متغير بررسی و مقايسه ميزان تفاوت تاثير دو يا چند متغير بر يک يا چند متغير محقق برای تهيه فرضيه مناسب تحقيق عمدتا از منابع علمی در اختيار خود کمک خواهد گرفت. يافته های علمی قبلی که در زمينه موضوع تحقيق انجام گرفته است يکی از منابع اصلی برای تهيه فرضيه است. همچنين تجربيات شخصی فرد محقق می تواند نقش مهمی را در اين زمينه ايفا نمايد. گاهی اوقات فرضيه هائی مبتنی بر خيال و با مطالب غير علمی، الهامات و پيشنهادات غير عادی هم مطرح می شود که در برخی موارد به نتايج خوبی نيز نائل گرديده است. بيان يک فرضيه ممکن است به شکلی مثبت انجام شود که در آن رابطه بين دو يا چند متغير يا تفاوت بين آنها بصورت احتمالی وبه شکل خبری مثبت بيان می شود گاهی در فرضيه منکر وجود رابطه بين متغيرها شده و آنرا به شکل جمله خبری منفی بيان ی نمايند. ممکن است در فرضيه موضوع به شکل ضمنی مطرح شود. ملاکهای مختلفی برای يک فرضيه خوب برشمرده اند که مهمترين آنها عبارتند از: روش ، معين و مشخص داشتن حدود مشخص ،کوتاه و مختصر قابليت اندازه گيری داشتن قابل فهم بودن (تعريف مناسب و خوب) بيان بر اساس تئوری ها و نظريه های موجود مرتبط بودن با عنوان تحقيق يک نکته قابل توجه در مورد دانشجويان بويژه در دوره های کارشناسی ارشد آن است که در نوشتن فرضيه برای طرح تحقيق خود دچار اين چالش می شوند که آيا در طرح تحقيق نيز بايد ” فرضيه آماری صفر يا خنثی (H0) ” و نيز” فرضيه تحقيق يا ( H1 ) ” را بنويسند يا خير؟ پاسخ آن است که در طرح تحقيق صرفا نياز به نگارش ” فرضیه تحقيق ” وجود دارد وبه ” فرضيه آماری خنثی يا صفر” که در آن هرگونه تفاوت يا تغييری رد می شود نداريم. در حاليکه در” فرضيه تحقيق ” پيش بينی و جهت گيری محقق نشان داده می شود. نکته دوم و ضروری آنکه ” فرضيه تحقيق ” را به دوگونه می توان نوشت: فرضيه دو دامنه: که اختلاف را بدون در نظر گرفتن سمت و جهت آن بيان می کند. فرضيه يک دامنه : که جهت گيری محقق را در نوع تفاوت بيان می کند. لازم است به ذکر است که مطالعات تحليلی و تجربی به طور اصولی نيازمند به داشتن فرضيه هستند و اين يک الزام منطقی است ليکن در مطالعاتی که صرفا به صورت توصيفی انجام می شوند نيازی بداشتن فرضيه نيست بلکه در اين گونه موارد از سوالات مهم برای تدوين آنچه بايد مورد اندازه گيری قرار گيرد استفاده می نمائيم. فرضيه و سوالات مهم عمدتا از اهداف تحقيق حاصل می شود بويژه در مورد سوالات مهم بايد دقت نمود که با دقت در هدف نوشته شده بايد سوالاتی را تهيه نمود که با پاسخ بدانها بتوانيم به هدف موردنظر دست پيدا کنيم. بديهی است در مورد تحقيقات تجربی و تحليلی که معمولا حول يک سوال مشخص و رسيدن به پاسخ آن انجام می شود. فرضيه ما هم در همان مسير و در پاسخ به سوال تحقيق تدوين خواهد شد. نکته حائز اهميت در نوشتن سوالات مهم آن است که بايد دقت نمائيم در حد ضرورت سوالات را مطرح کنیم و جزئيات سوالات بايد در برگه پرسشنامه يا برگه مشاهده و يا برگه مصاحبه آورده شوند.

تعریف مفاهیم و متغیرها مفهوم و متغیر دو عنصر هستند که در اغلب تحقیقات حضوری تام و تمام دارند. در تحقیق به روش علمی یکی از حساسترین اقدامات تعریف صحیح و مناسب از این دو عنصر می باشد. اهمیت کار در این مرحله به صورتی است که لازم است با توجه به ویژگی های تحقیق به روش علمی دو گونه تعریف بدست می دهیم. تعریف شرحی و تعریف علمی و این دو تعریف را در مورد هر دو عنصر باید ارائه کرد. تفاوت بین مفهوم و متغیر در یک تحقیق شاید بسیار ظریف باشد. منظور از مفهوم آن عنصری از تحقیق است که محقق قصد اندازه گیری آن را ندارد لیکن باید برای سایرین به طور مشخص آنرا تعریف نماید تا دیگران منظور و مقصود محقق را از آن واژه یا مفهوم درک نمایند و متغیر آن عنصری است در تحقیق که محقق دقیقا قصد اندازه گیری آنرا دارد و ضروری است دیگران درک مشخصی از آن بر اساس تعریفی که محقق ارائه می کند داشته باشند. از همین جهت است که هم در تعریف مفاهیم و هم در تعریف متغیرها به دو گونه از تعریف روبرو هستیم. تعاریف شرحی عمدتا از لغت نامه ها ، دائره المعارف ها ، کتاب های مرجع و کتب درسی و… اقتباس می شود و تنها عنصر مورد نظر را تعریف نظری یا تئوری می نماید. به عبارت دیگر تعریف یک مفهوم بوسیله مفاهیم دیگر که معمولا از مطالعات و نظریه های موجود نشات می گیرد و با بیانی علمی ارائه می شود.بدیهی است در هنگام تعریف ذکر منبع مورد استفاده ضرورتی اجتناب ناپذیر است. اما در تعاریف علمی که به طور مشخص بر عهده محقق قرار دارد محقق آنچه را که از این عنصر در این تحقیق خاص مد نظر دارد بیان می کند. به بیان دیگر محقق به مشخص ساختن و تعریف نمودن آن متغیر و تعین کردن عملیات و معیارهای تجربی که برای اندازه گیری و سنجش آن لازم است می پردازد. تعریف متغیر : متغیر مشخصه یک عنصر پدیده موجود زنده و یا هر چیزی است که قابلیت تغییر داشته و می تواند مقادیر مختلفی را بپذیرد. آنچه اهمیت دارد آنکه باید دقت شود در هر تحقیق ما متغیرهای خاص خواهیم داشت و اینگونه نخواهد بود که همه آنچه در یک مطالعه بعنوان متغیر حضور دارند برای تحقیق نامطلوب است. از سوی دیگر نوع متغیر علیرغم مشابه بودن عنوان از یک مطالعه به مطالعه دیگر ممکن است متفاوت باشد. متغیر را براساس عوامل مختلف به گونه های متفاوتی تقسیم بندی می نماید: چنانچه اهداف تحقیق مد نظر قرار گیرند 2 گونه متغیر خواهیم داشت: متغیر مستقل: آن متغیری است که محقق تاثیر آن را بر سایر متغیرها مورد سنجش قرار می دهد. متغیر وابسته: آن متغیری است که متغیر مستقل بر روی آن اثر می کنند. متغیر زمینه ای (جمعیت شناسی یا دموگرافیک):در مطالعات بر روی جوامع انسانی برخی متغیرهای وابسته به جمعیت حضور دارند که سنجش آنها به نحوی مورد استفاده ما خواهد بود. این متغیرها خصوصیات جامعه مورد مطالعه را به نحوه مطلوبی توصیف می کنند متغیر مداخله گر: آن متغییری است که بر روی رابطه علت معلولی بین دو یا چند متغیر تاثیر می گذارد و باعث قوی یا ضعیف شدن رابطه بین متغیرها از حد واقعی آنها می شود اما شکل ديگر بر اساس خصوصیات متغیر تقسیم بندی صورت بگیرد: متغیر کمی: و آن متغیری است که با عدد نمایش داده می شود. بدیهی است این متغیر همچون تقسیم بندی معمول در اعداد به دو دسته متغیر گسسته و پیوسته تقسیم خواهد شد که متغیر پیوسته مقادیر کسری را هم می پذیرد ولی گسسته این امکان را ندارد. (مثال) متغير کيفی: این متغیری است که کیفیت صفات با آن معرفی می شود. متغیر مرکب: متغیری را که از ترکیب دو یا چند متغیر به وجود می آید می نامند. (مثال) در همین جاست که تعریف متغیر آنهم به شکل عملی یا کاربردی ضرورت پیدا می کند. تعریف عملی باید بر اساس ملاکهایی صورت بگیرد که مهمترین آنها عبارتند از: قابلیت انجام داشته باشند دقیق و مشخص باشند قابلیت اندازه گیری داشته باشند

مقياس اندازه گيری (مقياس متغير) يکی از ويژگيهای متغير قابليت اندازه گيری آن است. چنانچه از وزن به عنوان يک متغير نام ببريم بهترين راه اندازه گيری آن بر اساس کيلوگرم يا گرم می باشد در مورد قد هم سانتيمتر يا متر از عهده آن برمی آيد. اما در مورد رضايت بيماران از نحوه ارائه خدمات يا ميزان شنوائی يا ناتوانی و معلوليت از چه ملاکهائی بايد استفاده کرد. برای اندازه گيری يک عنصر نياز به مقياس اندازه گيری وجود دارد. مقياس اندازه گيری کمک می کند تا شما امکانی را برای اندازه گيری يک متغير تعريف نمائيد. برای اينکار لازم است با مقياسهای اندازه گيری متداول و مرسوم آشنا شويد. چهار دسته عمده از متغيرها عبارتند از: مقياس اسمی: اين مقياس شامل يک يا جند گروه با طبقه است که از نظر کيفی با هم متفاوتند اما بين گروهها هيچگونه ارجحيتی وجود ندارد. ممکن است برای هر گروه يا طبقه شماره ای در نظر گرفته شود که ارزش ندارد بلکه جنبه” کد” يا شناسائی دارند. مقياس رتبه ای: اين مقياس نسبت به مقياس اسمی خصوصيت اضافه ای دارد که در بين گروهها از نظر متغير مورد نظر برتری وجود دارد اما اين برتری قابل سنجش و مقايسه با ساير گروهها نيست . گروهها هم يکسان نيستند. گروهها نسبت به هم روی پله های يک نردبان قرار گرفته اند. مقياس فاصله ای: در اين مقياس فاصله بين گروهها با هم مساوی در نظر گرفته شده است. اما صفر در اين مقياس فقدان خاصيت مورد نظر اندازه گيری نيست. اختلاف مساوی بين هرجفت از اعداد نمايانگر اختلاف مشابه در خصوصیت مورد اندازه گيری است مقياس نسبی: در اين مقياس خصوصيت اضافی آن است که صفر دليلی برای فقدان خاصيت مورد اندازه گيری است و در نتيجه نسبت بين اعداد در اين مقياس همان نسبت مقدار خاصيت مورد اندازه گيری است. شما به عنوان محقق برای اندازه گيری متغير خود ضروری است تا دست به انتخاب مقياس اندازه گيری بزنيد. تعريف مقياس و نوع رده ها یا گروه هائی که در مقياس خود در نظر می گيريد بر عهده شماست که بايدمبتنی بر خصوصت علمی قدرت و رجحان مقياس باشد. نکته مهم آنکه قدرت و برتری مقياس های فوق بتدريج از مقياس اسمی به مقیاس نسبی افزايش می يابد و شما بايد هميشه از قویترين مقياس برای سنجش استفاده نمائيد يک مقياس خوب بايد دارای ويژگيهای زير باشد: علمی : بر گرفته ومتناسب با اصول علمی باشد. جامع : : بتواند تمام موارد متغيررا شامل شود. مناسب : برای اندازه گيری آن متغير باشد. قوی : تلاش شود قويترين مقياس باشد. غير قابل جمع : رده های مشترک نداشته باشد. رده های کافی : موردی را فراموش نکرده باشيم. رده های تعريف شده : گروهها و رده های آن تعريف شده باشند. عملی : قابليت انجام داشته باشد.

روش هاي جمع آوري اطلاعات يكي از اصلي تر ين بخش هاي هر كار پژوهشي را جمع آو ري اطلاعات تشكيل مي دهد. چنانچه اين كار به شكل منظم وصحيح صورت پذيرد‏ كار تجزيه و تحليل و نتيجه گيري از داده ها با سرعت و دقت خوبي انجام خواهد شد. براي جمع آوري اطلاعات در كارهاي پژوهشي چهار روش عمده را مورد استفاده قرار مي دهند. استفاده از اطلاعات و مدارك موجود در برخي تحقيقات اطلاعاتي كه بايد بعنوان داده مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار گيرند از پيش آماده هستند. بدين صورت كه محقق بدنبال اطلاعات جديد نيست بلكه م بتواند نسبت به جمع آوري اطلاعاتي كه از قبل تهيه شده اند و در پرونده هاي ( درمانگاهي بيمارستاني ثبت احوال دانشجويي دانش آموزي مراجعين به مراكز مختلف شهرداري هل و… ) موجود است اقدام كند. مزايا: به واسطه موجود بودن اطلاعات ارزان است. در وقت صرفه جويي مي شود. مهمترين مزيت آن امكان ارزيابي روند موضوع مورد بررسي در گذشته است كه در مطالعات گذشته نگر بسيار حائز اهميت است. معايب: ناقص بودن و دردسترس نبودن اطلاعات از اشكالات عمده اين روش است. گاهي ملاحظات اخلاقي مانع از دستيابي به اطلاعات مورد نظر مي باشد. قديمي و كهنه بودن اطلاعات هم ممكن است در برخي موارد مطرح باشد. مشاهده از روش هاي جمع آوري اطلاعات است كه در آن رفتار مشخصات موجودات زنده اشيا و پديده ها با استفاده از ويژگي هاي گوناگون آنها ملاحظه و ثبت مي گردد. منظور از مشاهده ثبت دقيق تمام جوانب بروز حادثه ويژه يا رفتار و گفتار فرد يا افراد از راه حواس و يا ساير راه هاي ادراكي ( كمك گرفتن از ابزار خاص ) مي باشد. مشاهده منظم در تحقيق ضروري است بنابراين مشاهده بايد: به هدف تحقيق مربوط باشد برنامه و نحوه عمل آن از قبل مشخص و تنيم شده باشد به طور دقيق و منظم ثبت شود ميزان اعتبار و صحت انجام آن قابل سنجش و بررسي باشد مشاهده به دو صورت مشاركتي و غير مشاركتي انجام مي شود. كه در مشاهده مشاركتي شخص مشاهده كننده در موضوع مشاهده شركت دار دو در همان جلب مشاهده صورت مي گيرد. (مثال) در مشاهده غير مشاركتي مشاهده گر پديده مورد مشاهده را بدون آنكه خود دخالتي در آن داشته باشد ملاحظه مي كند كه اين روش خود به دو صورت انجام مي شود. در روش اول مشاهده گر پديده ها را به صورت آشكار ثبت مي كند ( مثال )و در نوع دوم مشاهده گر به صورت مخفيانه مو راد مورد مشاهده را ملاحظه و به ثبت آن مي پردازد. مشاهده ممكن است در هنگام تهيه طرح اوليه تحقيق نيز صورت پذيرد كه بدان مشاهده مقدماتي گفته مي شود مشاهده ممكن است منبع اصلي جمع آو ري اطلاعات باشد و گاهي نيز براي تكميل يا اصلاح اطلاعاتي كه از روش هاي ديگر بدست آمده است استفاده شود. مشاهده ممكن است در مورد اشيا صورت بگيرد مزايا: امكان بررسي جزئيات موضوع وجود دارد. مي توان صحت اطلاعات جمع آوري شده را با وسائل ديگر آزمايش كرد .براي جمع آوري اطلاعات زمينه اي مناسب است. در زمان كوتاه اطلاعات زيادي بدست مي آيد و اعتبار علمي اطلاعات بالاست. معايب: حضور مشاهده گر مي تواند بر روند فعاليت مورد مشاهده تاثير گذار باشد. تمايلات شخصي مشاهده گر و ميزان توانائي او در مشاهده و ثبت دقيق فعاليت مورد مشاهده ممكن است تاثير گذار باشد. عوامل محيطي بر نوع و روش گرد آوري اطلاعات موثر است. استاندارد كردن و طبقه بندي اطلاعات مشكل است ( بويژه در ثبت رفتار انساني ) .مشكلات اخلاقي در مشاهده اعمال شخصي وجود دارد. براي نمونه هاي زياد وقت گير و پر هزينه است. مصاحبه مصاحبه يكي از روش هاي جمع آوري اطلاعات است كه در آن به صورت حضوري ياغير حضوري از افراد يا گروهي ار آنان پرسش مي شود. نكته مهم آن است كه سوالات مصاحبه از پيش انديشيده شده و تعيين شده است. آنچه مصاحبه را به صورت هاي مختلف طبقه بندي مي كند ميزان انعطاف پذيري آن و يا نحوه اجراي آن است. مصاحبه را يكي ازروش هايدانسته اند زيرا در هنگام مصاحبه امكان نحريك آزمودني برايعات بنيادي براي جمع آموري اطلدادن پاسخ وجود دتوضيح موضوع راروشن ساخت. ارد و نيز مي توان در صورت ابهام با مهمترين انواع مصاحبه به شرح زير عنوان شده اند: مصاحبه انعطاف پذير يا آزاد : در اين نوع چارچوب وحدود پرسش ا براي كصاحبه گر مشخص است لي زمان و توالي پرسش به سليقه مصاحبه گر بستكي دارد. دراين حالت رفتار آزمودني طبيعي تر است و اطلاعات واقعي تري بدست مي آيد. مصاحبه گر مي تواند سوالات اضافي نيز طرح كند. ا ين روش براي تحقيق هائي با مقياس كوچك ‏، مطالعات كيفي و يا مصاحبه با اشخاص وگروههائي كه اطلاعات اصلي از آنها بدست مي آيد ، مناسب است. هدف در اين گونه مصاحبه ها جمع آوري اطلاعات عميق و كيفي است. مصاحبه با انعطاف پذيري متوسط يا منظم : در اين نوع مصاحبه ، مصاحبه كر از پرسشنامه اي با پرسش هاي مشخص و با توالي ثابت استفاده مي كند ، اما معمولا پطسش ها به صورت باز هستند. تلاش مي شود شرايط براي همه يكنواخت نگه داشته شود.هدف در اين جا جمع آوري اطلاعات كمي و سطحي است. مصاحبه با انعطاف ناپذيريا پرسشنامه همراه با مصاحبه : مصاحبه گرازپرسش نامه اي با پرسش هاي مشخص و با توالي استاندارد استفاده مي كند. پاسخها ثابت و از قبل پيش بيني و طيقه بندي شده اند و معمولا پرسش ها به صورت بسته هستند. اين روش در مطالعات بزرگ و زماني كه پژوهشگر از تنوع پاسخ ها اطلاع دارد بكار مي رود. نكات مهم در موردانجام مصاحبه تكلم با زبان شخص مصاحبه شونده آشنائي مصاحبه گر با اهداف و روش طبقه بندي و ارزش گذاري پاسخها دخالت ندادن تمايلات شخصي مصاحبه گر ايجاد شرايط يكسان براي همه كسب اجاره درهنگام استفاذه از دستگاه ضبط صدا جلب اعتماد مصاحبه شونده رعايت مقام وموقعيت اجتماعي افراد بيان توضيحات كافي قبل از شروع مصاحبه ارائه آموزش به مصاحبه گران پيش از انجام مصاحبه مزاياي مصاحبه قابليت استفاذه براي كم يا بي سوادان و كودكان و بيماران امكان روشن كردن مفهوم سوالات در مقايسه با مشاهده بدست آمدن درصد بيشتري از پاسخ ها معايب مصاحبه وقت گير و پرهزينه در مقايسه با روش مشاهده ثبت وقايع ناقص تر است طبقه بندي و تجزيه و تحليل اطلاعات در هنگامي كه سوالات باز هستند مشكل است تورش مصاحبه گرو دخالت دادن نظرات شخصي پرسشنامه پرسشنامه شامل دستهاي از پرسش هاست كه برطبق اصول خاصي تدوين گرديده است و به صورت كتبي يه افراد ارائه مي شود و پاسخگو بر اساس تشخيص را خود جواب ها رادر آن مي نويسد. هداطلاعات معين در مورد موصوعي مشخص است.ف از ارائه پرسشنامه هخذ بزرگ بودن گروه يا جامعه مورد مطالعه يكي از دلايل مهم براي استفاده از پرسش نامه است چه امكان مطالعه نمونه هاي بزرگ را فراهم مس آورد. كيفيت تنظيم پرسشنامه دربست آمدن اطلاعات صحيح و درست و قابل تعميم بسيار با اهميت است. بر اساس نحوه اجراي پرسش نامه و نيز نوع سوالات آن مي توان آنرا به دستجات متفاوت تقسيم نمود. طبقه بندی بر اساس ماهيت پرسشنامه : پرسشنامه باز: در اين نوع پرسشنامه با سوالات باز روبرو هستيم.در اينجا پاسخگو مي تواند بدون محدوديت هرپاسخي را كه مد نظرش باشد در مورد ان پرسش بنويسد و يا در آن زمينه توضيح دهد. در اينگونه سوالات ، اطلاعات دقيق تر، كامل تر و داراي ارزش بيشتر هستند ولي طبقه بندي و نتيجه گيري از آنها مشكل تر و له تجربه زياد نيازمند است.- پرسشنامه بسته : پرسش هاي بسته در اين نوع پرسشنامه ارائه مي شود.براي هر پرسش تعدادي گزينه و پاسخ انتخاب شده است كه فرد پاسخ دهنده بايد يكي از آنها رابه عنوان پاسخ بگزيند.هريك از پاسخ ها به گونهاي تنظيم شده است كه در عين منطقي بودن براي ان سوال از پاسخ مربوط به ديگر سوالات مجزاست. دز ايجا پاسخ ها را مي توان به سرعت نوشت و تجزيه و تحليل و طبقه بندي پاسخ ها نيز ساده تر است اما اطلاعات به دقت و كاملي پرسش نامه باز نيست. طبقه بندي بر اساس نحوه اجرا پرسشنامه همراه با مصاحبه : اين پرسشنامه همان مضاحبه انعطاف ناپذير است كه به صورت حضوري پرسشها از افراد پرسيده مي شود و پاسخ ها ا پرسشگر در برگه پرسشنامه وارد مي كند. پرسشنامه خود ايفا : پرسشنامه در اختيار فرد يا گروه قرار مي گيرد و فرد به تنهائي و يا به صورت گروهي يه پرسش ا پاسخ مي دهند . پرسشنامه پستي : پرسشنامه براي افراد از طريق پست ارسال مي شود . فرد پس از تگميل آنرا براي محقق عودت مي دهد. پرسشنامه الكترونيك : در اين نوع از پرسشنامه كه به تازكي موارد استفاده از آن گسترش يافته است ، محقق با استفاده از شبكه هاي اطلاع رساني و اينترنت ، اقدام به ارسال پرسشنامه الكترونيك براي افراد مي كندو افراد پاسخ ها ا در همان پرسشنامه وارد و با پست الكترونيك براي محقق باز مي گردانند.در برحي موارد ممكن است افراد نسخه اي از پرسشنامه را چاپ گرده و بعد از پاسخگوئي به شكل پستي باز گردانند. نكات مهم در طراحي پرسشنامه داشتن يك مقدمه رسا ، جذاب و واضح در ابتداي پرسشنامه وجود پرسش هاي قابل فهم و خالي از ابهام خودداري از پرسش هاي طولاني و وقت گيرو دوپهلو خودداري از واژه ها و لغات نامانوس و نامفهوم طراحي پرسشنامه زيباودوراز كلمات زشت و زننده و تا جاي ممكن دوستانه محدود بودن پرسش هاي زمينه اي قرار دادن پرسش هاي جساس و مهم در پايان پرسش نامه هر سوال فقط به يك موضوع اختصاص داشته باشد استفاده از پرسش هاي باز و بسته به همراه هم قرار دادن تمام پاسخ هاي ممكن براي پرسش هاي بسته مزاياي پرسشنامه عدم نياز به شحص مصاحبه كننده ، بنابراين عدم تاثير وجود جنين شخصي ساده و ارزان سادگي طبقه بندي و تجزيه و تحليل دقت يشتر پاسخ ها بواسطه محرمانه ماندن افراد امكان تنجام مطالعات بزرگ يكسان بودن شرايطردر زمان تكميل معايب پرسشنامه عدم قابليت استفاده براي بي سوادان درك نكردن مفهوم سوال امکان ارائه تصوير كاذب توسط فرد از خود كاهش درصد پاسخ هاي رسيده در پرسشنامه پستی در هنگام نوشتن پرسشنامه بايد دقت نمود تا ابتدا از پرسش هاي زمينه اي استفاده گرد و سپس به پرسش هائي كه در زمينه موضوع طراحي شده اند ، رسيد. خصوصيات يك پرسش اعتبار صوري : بدين مهنا كه صوال قادر به اندازه كيري موضوع مورد پرسش باشد.به تعبير ديگر مقياس اندازه گيري متغيرتحت مطالعه باشد. انتظار دادن پاسخ : بايد سوال طوي طرح شود كه انتظار داشته باشيم پاسخگو ،‌جواب آنرا داند. روشن و صريح : سوال بايد بدون ابهام باشد و تنها به يك مطلب اساره كند. بي آزار : به مسائل خصوصي افراد وارد نشود مگر با اجازه قبلي خود آنها. منصفانه: دلالت بر معنا و مفهوم خاصي ننماير و آزمدني را به موضع خاص نكشاند.

روش هاي تجزيه و تحليل اطلاعات

در اين قسمت با روش های تجزيه و تحليل داده ها آشنا می شويد. از آنجا که بيشتر پژئهش هايي که در حال حاضر در دانشگاه ها انجام می شود جنيه کمی دارند بنابراين يادگيری روش هاي آماری بويژه آمار استنباطی توصيهمی شود. بديهی است برای اين کار لازم است تا همکاران و علاقمندان به يادگيری نحوه استفاده از نرم افزارهای آمرای و بويژه SPSS اقدام کنند.

برنامه ريزی اجرا همانند يک مهندس مشاور که به طراحی يک ساختمان ، پل ، استاديوم ورزشی و..می پردازد و با کشيدن نقشه های ساختمانی و … طرحی را برای اجرا دراختيار کارفرما قرارمی دهد تا آن را به مرحله اجرا درآورد ، دراين زمينه نيز محقق با نوشتن طرح تحقيق راهنمايي را برای اجرای تحقيق آماده می کند که خود يا ديگری می توانند به اجرای آن بپردازند. مراحل اجرائي كار تحقيق با اخد موافقت براي شروع كار ، آغاز و با جمع آوري و پردازش اطلاعات دنبال شود. معمولا توصيه می شود تا قبل از آغاز کار تحقيق نسبت به سنجش ابزار تحقيق اقدام شود . اين کار به دوشيوه انجام می گردد: پيش آزمون يعني بعضي از قسمت هاي تحقيق را در مقياس كوچكي مورد آزمايش و بررسي قرار دهيم. مطالعه راهنما يعني تمامی مراحل طرح تحقيق را بر روي يك نمونه كوچك به انجام برسانيم . برنامه ريزي اجرا برنامه يا طرح كار چارچوبي است كه اجزاء مختلف يك طرح تحفيقاتي و چگونگي ارتباط آنها با يكديگر را روشن مي سازد. عملياتي كه بايد اجرا شوند زمان اجراي عمليات افرادي كه مسئول اجرا هستند زماني كه صرف خواهند كرد چارچوب GANTT نوعي نمايش گرافيك فعاليتهاي برنامه ريزي است كه در آن عمليات مختلف به ترتيب تكميل و طول مدت نشان داده مي شود.

گزارش تحقيق چنانچه بعد از اجرای تحقيق يافته ها و نتايج آن گزارش نشود ، گويي اصولا تحقيقی صورت نگرفته است. از اين رو نوشتن گزارش تحقيق و بويژه نوشتن مقاله پژوهشی در اولويت کار محقق است . در اين ميان وفادار ماندن به نتايج حاصله و ذکر منابع مورد استفاده اهميتی دوچندان دارد. اجزاي اصلي يك گزارش تحقيق عبارتند از: صفحه اول ( روي جلد) شامل : نام ، عنوان تحقيق ، مجري يا مجريان ، تاريخ اجرا فهرست خلاصه يا چكيده ( بين 150 تا 200 كلمه )، شامل : مقدمه،هدف، روش كارو نتيجه مقدمه شامل : بيان مسئله ، اطلاعات زمينه اي ، تحليل مسئله ، مرروبررسي هاي قبلي ، اهداف روش گرد آوري و تجزيه و تحلیل اطلاعات يافته ها شامل : آنچه از اجراي طرح تحقيقي بدست آمده است. بحث ، نتيجه گيري شامل : مهمترين يافته ها ، نقاط قوت و ضعف تحقيق ، محدوديت هاو مشكلاتي كه در گردآوري وجود داشته است ، اشاره كردن يا مقايسه نتيجه اين تحقيق با مطالاعات ديگران و نتيجه گيري نهائي پيشنهادات فهرست مراجع ضمائم و قدرداني اجزاي اصلي يك مقاله تحقيقي عبارتند از: چكيده مقدمه مواد وروشها يافته ها بحث و نتيجه گيري فهرست مراجع