HSE در حوزه صنعت ساختمان
صنعت ساختمان به‌عنوان یکی از صنایع مهم و مادر که بخش عظیمی از صنایع کشور را به خدمت خود گرفته، از جایگاهی ویژه در میان صنایع برخوردار است .
اما آنچه ازنظر HSE و کارشناسان HSE صنعت ساختمان‌سازی را مهم جلوه می‌دهد، خطرات بسیار زیاد و آمار بالای مرگ‌ومیر،نقص عضو و آسیب‌های جدی کارگران مشغول به‌کار در این صنعت است. صدمات جبران‌ناپذیری که به بدنه خانواده و جامعه آسیب می‌رساند.
اهمیت موضوعات (HSE ایمنی، بهداشت و محیط زیست) در صنعت ساختمان تا اندازه‌ای است که مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان به‌طور اخص در مورد ایمنی و حفاظت کار در حین اجرا پرداخته و مبحث بیستم مقررات ملی ساختمان نیز بحث تابلوها و علائم، موضوعات مطرح HSE را شرح می‌دهد.
به‌دلایل ذکر شده، اخیراً در صنعت ساختمان موضوعات HSE اهمیت بیشتری یافته است و لزوم وجود کارشناسان HSE در صنایع، بخصوص صنایع دارای فرایندهای مخاطره‌آمیز مثل صنعت ساختمان، احساس می‌شود.
بر این اساس، کارفرمایان و پیمانکاران EPC نیز موظف شده‌اند HSE را در دستور کار خود قرار داده و رعایت الزامات HSE و نیز داشتن گواهینامه HSE را در مناقصات خود به‌عنوان الزام قرار دهند.
به تازگی سامانه‌ای جهت اخذ گواهینامه تأیید صلاحیت ایمنی پیمانکاران، تحت نظر وزارت کار و امور اجتماعی تشکیل‌شده است که نشان از اهمیت موضوع HSE دارد.
در هر مرحله از اجرا و احداث ساختمان، موضوعات HSE به‌واسطه خطرات بالقوه فرایند، اهمیت خاص خود را پیدا می‌کنند. موضوعات مرتبط و مهم HSE در مرحله تجهیز کارگاه (با دید کارشناسی HSE) فرایندهایی است نظیر تأمین محل سکونت کارگران، تأمین محل غذاخوری، احداث انبارها، تأمین وسایل نظافت محیط، تجهیز انبار جهت حمل و نگهداری و دورریزی مواد سمی، بیمه‌سازی کارکنان، بیمه کردن پروژه مورد تعهد کارفرما در برابر کارکنان و همسایگان اطراف، تأمین روشنایی، تأمین تجهیزات بهداشتی نمودن آب، تأمین و تجهیز سیستم دفع زباله، تأمین و تجهیز لوازم حفاظت فردی، تأمین و نصب علائم و تابلوهای هشداردهنده.
در هریک از مراحل بعدی احداث ساختمان مثل تخریب، خاک‌برداری، گودبرداری، فونداسیون، اسکلت، سقف‌سازی، سفت‌کاری، نازک‌کاری و تأسیسات، مباحث مطرح HSE مانند کار در ارتفاع، ایمنی در برق، ایمنی بالابر، اعلام و اطفا حریق و … نظر به ماهیت فرایند موردتوجه و اهمیت بیشتر قرار می‌گیرد.
متولی “بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE)”در صنعت ساختمان کشورکیست؟
مهندس محمدرضا محمدیان، کارشناس و پژوهشگر حقوق مهندسی:
تاریخچه ایمنی: قبل از عصر ماشین، مخاطرات صنعتی به شكل امروزی وجود نداشت و پس از انقلاب صنعتی، ماشینی شدن كارها و افزایش خطرات منجر به پیدایش نهضت پیشگیری از حوادث گردید.
تاریخچه بهداشت حرفه‌ای: نخستین بار انگلستان به بهداشت‌کار و بیماری‌های ناشی از صنایع اشاره و دستورالعمل‌هایی به كاركنان صنعت توصیه نمود. هم‌اکنون فرانسه ازلحاظ قوانین و مقررات بهداشت صنعتی در رأس قرار دارد.
تاریخچه محیط‌زیست: پس از كنفرانس 1992 در ریو نگرش توسعه پایدار در محیط‌زیست ابعاد وسیع‌تری را به خود اختصاص داد و در تمام بخش‌ها «پسوند پایدار» نظرات و دیدگاه‌های قدیمی را موردبازنگری قرارداد..
حوادث ناشی از کار سومین عامل مرگ‌ومیر در جهان است و در ایران نیز بر اساس آخرین گزارش‌ها و تحقیقات انجام‌شده دست‌کم سالانه حدود نزدیک به 20 هزار حادثه ناشی از کار اتفاق می‌افتد که از این تعداد نزدیک به 15 هزار حادثه در بخش ساختمانی برای کارگران این صنعت در کشور به وقوع می‌پیوندد.
حفاظت ایمنی در برابر خطرات ناشی از یک مسئله عمده است که نباید ازنظر دور داشت. سیستم مدیریت HSE به‌عنوان ابزاری مدیریتی جهت كنترل و بهبود مسائل مربوط به بهداشت، ایمنی، محیط‌زیست و کیفیت است. این سیستم مدیریتی با بررسی همزمان سه فاكتور مذكور، بستر مناسبی جهت استقرار و اجرای استانداردهای مدیریت زیست‌محیطی(ISO14000)، استانداردهای مدیریت ایمنی و بهداشت حرفه‌ای (OHSAS18001) ایجاد می‌نماید. با توجه به تحقیقاتی كه تاكنون در این زمینه صورت گرفته ، توجه به اصول ایمنی و بهداشت حرفه‌ای و رعایت این اصول، نقش زیادی در كاهش زیان‌های اقتصادی واحدهای صنعتی داشته است. چراکه با كاهش حوادث، احتمال آسیب دیدن تجهیزات و ایجاد خسارات مالی کاهش‌یافته و كاهش لطمات جانی نیز رخ خواهد داد. بروز هر حادثه حتی خیلی كوچك زیان‌هایی را در بردارد كه به دو گروه زیان‌های مستقیم یا نمایان و زیان‌های غیرمستقیم یا پنهان طبقه‌بندی می‌شوند.
پس از بازرسی‌های انجام‌شده در پروژه‌های مختلف عمرانی با توجه به تنوع كار و مراحل مختلف انجام آن یكسری مغایرت‌هایی در بخش‌های مختلف ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست به‌صورت كلی به‌دست‌آمده كه در اكثر پروژه‌ها عمومیت داشته و در زیر به بیان آن می‌پردازیم.
اگر با تعمق به عملکرد مسئولان حوزه ایمنی در کارگاه‌های ساختمانی کشور دقت کنیم، متوجه می‌شویم که یکی از موانع اصلی در این حوزه، مسئله فقدان یک دستگاه و یا سازمانی به‌عنوان مسئول اصلی کاملاً محسوس است. یعنی متولی این حوزه کیست؟ وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی کشور اگر مسئول است، پس چرا بودجه و اعتبار ندارد؟ اگر این وزارتخانه وظیفه نظارتی دارد، چرا نمی‌تواند عدم اجرای ایمنی در صنعت ساختمان را بازخواست کند ؟ چرا نمی‌تواند در خصوص پیشگیری از وقوع حوادث ناشی از عدم ایمنی مربوطه پیگیری لازم را انجام دهد؟ از تعیین مدیریتی واحد برای اجرای ایمنی در کارگاه‌های ساختمانی بگذریم هزار خلأ قانونی و مدیریتی دیگر هم داریم ، امانگاه امروز نگاهي نو، سيستماتيک و همه‌جانبه تحت يک مديريت واحد است..
نظام مديريت يکپارچه HSE با ايجاد بستر فرهنگي خلاق و نگرشي نو و سيستماتيک، به تبيين تأثير متقابل عوامل بهداشت، ايمني و محیط‌زیست پرداخته و از اين طريق نواقص، مخاطرات بالقوه، حوادث و مشکلات را به‌طور نظام مند مورد ارزيابي قرار داده و روش‌های مبتني بر پيشگيري را ارائه می‌دهد. هرچند دستيابي به‌نظام خلاق در ساختار نظام مديريت فراگير بهداشت، ايمني و محیط‌زیست(HSE ) و رويکرد یکپارچه‌سازی فرایندها و گردش کار و فعالیت‌های سه‌گانه بهداشت، ايمني و محیط‌زیست در کليه سطوح صنعت ساختمان نيازمند تلاش‌های زيادي است اما در حوزه‌های دیگر ایمنی هم با این مسئله روبه‌رو هستیم.
حدوداً ١٥سال است که مسئله ایمنی و فراتر از آن مسئله HSE که همان ایمنی همراه با حفظ محیط‌زیست و بهداشت است، در صنعت ساختمان از طریق آئین‌نامه حفاظتی کارگاه‌های ساختمانی مشتمل بر 9 فصل و 324 ماده، به استناد مواد 85 و 86 قانون كار جمهوری اسلامی ایران در جلسه مورخ 81/2/17 شورای عالی حفاظت فنی موردبررسی نهایی و تأیید قرار گرفت و در تاریخ 1381/6/9 به تصویب وزیر محترم كار و امور اجتماعی وقت رسیده و به سایر دستگاه‌ها و سازمان‌ها منتقل‌شده است. و یک اداره کل بازرسی در وزارت کار، برای این منظور ایجادشده است که خود را متولی می‌داند اما به دلیل عدم همکاری سایر دستگاه‌ها و فقدان وجود نیروهای تخصصی کافی قدرت و اختیارات لازم، کافی و حتی توانمندی لازم را برای تحقق اهداف HSE ندارند. از طرفی هم ظاهراً سایر دستگاه‌ها تمایلی نداشتند تا از موازی کاری دست‌بردارند؛ همه حول HSE فعالیت می‌کنند؛ گویا گوی سبقت را از بقیه گرفته‌اند، و همه خود را متولی اصلی می‌داند و مابقی را حاشیه کار می‌دانند. اما باکمی دقت در استانداردهای HSE متوجه می‌شویم چیزی جز یک فرهنگ نیست. فرهنگی که با اجرای یکسری دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌های ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست و همچنین فرهنگ‌سازی این فرهنگ مهم، از جان انسان‌ها و محیط‌زیستمان حفاظت می‌کند و درواقع یعنی ضرورتی که بر هیچ‌کس پوشیده نیست و آن‌هم با فرهنگ‌سازی و کمترین هزینه ممکن خواهد شد.
هزینه‌ای که در HSE پرداخت می‌شود با ایمنی انسان‌ها در کارگاه‌ها و پروژه‌ها نوعی سرمایه‌گذاری است که سود و بهره‌اش غیرقابل بیان است . سازمان نظام‌مهندسی ساختمان به‌عنوان سازمانی مردم‌نهاد،کنترل حسن خدمات مهندسی را با نگاه فرهنگ‌سازی، ترویج و کمک به دولت را به‌عنوان یکی از وظایف اصلی در نظر گرفته است که در این راستا متأسفانه در کشور با خلأهای گوناگون و فراوانی همراه است، و نیازمند فرهنگ‌سازی بیشتری است تا مدیران شهرداری‌ها مراجع صدور پروانه ساختمان باور کنند که ایمنی یک ضرورت بوده و سرمایه‌گذاری در ایمنی یک اصل مهم و غیرقابل‌انکار است. و برای گزارش‌های مهندسین ناظر در این زمینه اهمیت قائل شده و به تکالیف قانونی خود عمل نمایند. و در صورت عدم رعایت ایمنی در پروژه‌های ساختمان، حداقل به خاطر حفظ جان و سلامتی عوامل اجرایی در این‌گونه کارگاه‌ها سریعاً نسبت به تعطیلی پروژه و الزام کارفرما به تأمین ابزار و امکانات ایمنی و رفع خطرات احتمالی تحت نظارت مهندسین ناظر اقدام نمایند.
شایسته است بیان شود که در این همگنی و هماهنگی بین سه عنصر ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست که اصل اساسی HSE نیز است، می‌بایستی موردنظر کلیه دستگاه‌های اجرایی به طرق مقتضی قرار گیرد.
اگرچه افزایش دامنه نظارت‌ها و اعمال کنترل‌های لازم توسط مهندسین ناظر هر پروژه می‌تواند به‌صورت مقطعی، تعداد حوادث کار را کاهش دهد، اما برای مقابله جدی با حوادث کار، باید فرهنگ خود مراقبتی و ایمنی در محیط کار جدی گرفته شود. آگاه نبودن بسیاری از کارگران در خصوص داشتن حق ایمنی محیط کار، موجب شده که برخی کارفرمایان برای کاهش هزینه‌ها، قوانین ایمن‌سازی محیط کار را نادیده بگیرند . و متأسفانه هیچ‌گونه الزاماتی هم در این خصوص وجود ندارد. وقتی در یک کارگاه ساختمانی، حتی یک جعبه ساده کمک‌های اولیه هم وجود ندارد، نباید توقع داشت که فرهنگ ایمنی در محیط کار نهادینه‌شده باشد
«سالانه 30 هزار میلیارد تومان صرف هزینه حوادث ناشی از کار می‌شود.»
طبق گفته‌های مدیرکل بازرسی کار وزارت کار ۴۵ درصد حوادث ناشی از کار در ایران در بخش ساختمان و معادل ۲.۶ برابر دنیا است؛ درحالی‌که این میزان در کشورهای پیشرفته ۱۷ درصد است. اگرچه بر اساس آمارها، تعداد حوادث ساختمانی در سال‌های 93 تا آبان 94 کاهش داشته است، اما می‌توان گفت کاهش این آمارها طی سال‌های ذکرشده به‌دلیل رکود چند سال اخیر و خروج تعداد زیادی از سرمایه‌گذاران و سازندگان از عرصه ساخت‌وساز بوده است.
تاکنون در زمینه کاهش حوادث کار، آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های فراوانی تدوین و برای اجرا ابلاغ‌شده است؛ اما نبود ضمانت اجرایی کافی، ضعف دولت در انجام بازرسی و کنترل‌های لازم، تمایل کارفرمایان به کسب بیشترین سود در کارگاه‌های ساختمانی و حذف هزینه‌های حیاتی ارتقای ایمنی در این کارگاه‌ها، باعث وقوع حوادث مرگ‌بار برای نیروهای شاغل در این بخش می‌شود.
درگیری با ماشین‌آلات، ریزش آوار و گودبرداری، سقوط از ارتفاع، سقوط اشیا و انفجار به‌عنوان عوامل مهم وقوع حوادث ساختمان‌سازی کشور شناخته می‌شود.
همچنین استفاده نکردن از وسایل حفاظت فردی، بی‌احتیاطی حادثه‌دیده، نبود نظارت کارفرما، نقص فنی بالابر، اعمال روش کار ناایمن، نبود مهارت لازم برای انجام کار و استفاده از ابزار کار ناایمن نیز از دلایل و خطاهای انسانی مهم در بروز حوادث ناشی از کار در پروژه‌های ساختمانی کشور است.
به‌طورکلی، وقوع حوادث مختلف در زمان احداث ساختمان در کشور به چند نتیجه تلخ را در منتهی می‌شود که فوت، نقص عضو، شکستگی و قطع عضو از جمله این موارد است.
متأسفانه به‌دلایل مختلف، آمارهای صحیح و دقیقی از تعداد و نوع آسیب‌دیدگی کارگران ساختمانی وجود ندارد.
بر اساس آمارهای سازمان قانون پزشکی کشور، کل فوتی‌های حوادث کار در سال 90، حدود هزار و 507 نفر، در سال 91 حدود هزار و 796 نفر، در سال 92 حدود هزار و 994 نفر، در سال 93 حدود هزار و 891 نفر و در نیمه نخست 94 حدود 851 نفر بوده است. شایان‌ذکر است در تمام سال‌ها به‌طور تقریبی، حدود 50 درصد آمارهای فوتی مربوط به صنعت ساختمان است.
بحث و نتیجه‌گیری
موانع عدم اجرای HSE در صنعت ساختمان ایران
- دخالت گسترده اشخاص فاقد صلاحیت در بخش ساخت‌وساز
- مصالح و تجهیزات ساختمانی فاقد استاندارد
- کمبود بازرسان کار به‌منظور نظارت بیشتر بر ایمنی کارگاه‌های ساختمانی
- عدم‌حمایت قانونی در برخورد با کارفرمایان کارگاه‌هایی که موارد ایمنی را رعایت نمی‌کنند.
- عدم استقرار مسئولین ایمنی در کارگاه‌های ساختمانی
- ضعف فرهنگ ایمنی در بین کارگران، پیمانکاران و کارفرمایان کارگاه‌های ساختمانی
ایمن نبودن محیط کار، فقدان آموزش‌های لازم به کارگران و نبود تجهیزات و امکانات پیشرفته و بی‌توجهی کارفرمایان به قانون کار، باعث شده این آمار در کشور ما بالاتر از استانداردهای بین‌المللی باشد؛ موضوعی که همواره بازرسان کار در بازدید‌های خود از مراکز صنعتی و تولیدی بر آن تأکیددارند و معتقدند: باید آموزش، فرهنگ‌سازی و ارتقای فرهنگ ایمنی در این حوزه جدی گرفته شود تا آمار مرگ‌ومیر ناشی از حوادث کار کاهش یابد.
با توجه به مباحث مطرح‌شده در قسمت نتایج، چنین به نظر می‌رسد كه برای انجام كار در پروژه‌های عمرانی طبق اصول HSE، مجموعه‌ای از موارد مورد نیاز است تا زمینه‌ساز رعایت این اصول باشد. این موارد عبارت‌اند از:
- فرهنگ‌سازی: به‌دلیل اینكه رعایت اصول HSE علاوه بر حفظ جان و سرمایه‌های ملّی باعث پیشرفت و توسعه اجتماعی می‌شود، در پروژه‌های ساختمانی نیازمند به فرهنگ‌سازی از طرق مختلف آموزشی، نوشتاری، گفتاری، دیداری و … است.
- زمان: پیاده‌سازی اصول HSE در پروژه‌های مختلف عمرانی، صنعتی و غیره مستلزم زمان است؛ زیرا هر تغییری كه در سیستم لحاظ شود نیازمند تغییر نگرش است و این نیز به‌نوبه خود نیازمند زمان برای پذیرفتن و هماهنگ شدن با شرایط جدید است. شرایط مطرح‌شده برای پروژه‌های ساختمانی، شرایط كنونی آن‌ها بوده و می‌بایستی از زمان صدور پروانه ساختمانی توسط مراجع صدور پروانه اطلاع‌رسانی لازم صورت گرفته و توسط مهندسین ناظر اعمال نظارت و تحت حمایت سایر دستگاه‌های مربوطه الزامات آن اجرایی گردد.
- هزینه: انجام هر كاری نیازمند به هزینه است. در اغلب موارد هر چه هزینه در نظر گرفته‌شده بیشتر باشد، انجام آن كار باکیفیت بالاتر تضمین می‌شود. ازآنجاکه تاكنون هزینه جهت رعایت اصول HSE به‌صورت كلی دیده نشده است، به شکل اختصاصی نمی‌توان انتظار داشت كه تمام موارد جزءبه‌جزء انجام شود. درصورتی‌که در ابتدای پروژه هزینه HSE نیز به همراه جزئیات در نظر گرفته شود، می‌توان انتظار داشت تا موارد به شكل اصولی رعایت شود.
- آموزش: جهت رعایت اصولی موارد HSE نیاز به آموزش وجود دارد. این آموزش‌ها باید در سطوح و رده‌های مختلف پیمانكاری و نظارت اجرایی شود تا سطح آگاهی از مخاطرات موجود در انجام عملیات عمرانی بین کارگران ساختمانی به مرز مشتركی برسد. رعایت الزامات HSE در سطح پروژه‌ها، اعم از عمرانی یا صنعتی یك فرهنگ است و تا زمانی كه یك فرد به رشد فرهنگی نرسد نیل به این هدف كار بسیار مشكلی خواهد بود. برای یك فرهنگ‌سازی مناسب ابتدا می‌باید آموزش در برنامه‌ها گنجانده شود و سپس این فرهنگ به شكل عقیده و اصول به عوامل دخیل در ساخت‌وساز تزریق شود. با توجه به اهمیت آموزش در فرهنگ‌سازی HSE، لازم است ابتدا آموزش‌هایی در سطوح مهندسان ناظر، مجریان، مدیران پروژه، سرپرستان کارگاه و مسئولین HSE پروژه‌ها ارائه شود. پس از آموزش نفرات کلیدی در شهرداری‌ها و سایر دستگاه‌های ذی‌ربط در خصوص ایجاد فرهنگ HSE در سطح پروژه‌ها، انجام شود. و با انتشار جزوه‌های آموزشی در قالب دستورالعمل‌ها، چک لیست‌ها، فیلم و کلیپ‌های آموزشی، جایگاه HSE مستحکم شده و درنهایت با بازرسی ناظرین، این سیستم را می‌توان نهادینه کرد.
معاون روابط کار وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز دراین‌باره با اشاره به فوت روزانه 5 نفر در حوادث ناشی از کار می‌گوید: تعداد حوادث ناشی از کار سال گذشته حدود 24 هزار حادثه بوده که از این تعداد حادثه 1874 نفر جان خود را ازدست‌داده‌اند.
وی با بیان اینکه فقط 4 درصد نیروی کار آموزش‌های لازم را در بخش ایمنی فراگرفته‌اند،
منابع:
1- مختاری آذر اکبر و همکاران، 1392، بررسی و پایش مخاطرات بهداشتی در کارخانه خودروسازی سایپا، شانزدهمین همایش ملی بهداشت محیط ایران.
2- فشکی مسعود و اکبر مختاری‌آذر، 1392، بررسی عملکرد واحد ایمنی و بهداشت کارخانه روغن نباتی پارس قو و تأثیر آن بر کاهش حوادث، شانزدهمین همایش ملی بهداشت محیط ایران.
3- مختاری‌آذر اکبر و همکاران، 1392، بررسی وضعیت ایمنی و بهداشت 6 شركت تولیدکننده مواد شوینده و بهداشتی، شانزدهمین همایش ملی بهداشت محیط ایران.
4- خانی محمدرضا و اکبر مختاری‌آذر ، 1388، بررسی وضعیت پروژه‌های عمرانی، سازمان مهندسی و عمران شهر تهران ازنظر ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست، سومین همایش تخصصی مهندسی محیط‌زیست.
5- آیین‌نامه‌های حفاظت و بهداشت‌کار، تهران 1385موسسه کار و تأمین اجتماعی، چاپ پنجم.
6- آرام تیرگر و علیرضا كوهپایه‌ای، 1386، بهداشت حرفه‌ای، انتشارات اندیشه رفیع.